W większości teorii psychologicznych optymizm traktowany jest jako cecha osobowości, czyli jako coś, co jest względnie stałe w czasie i niezależne od wpływu czynników sytuacyjnych. Jedną z najpopularniejszych koncepcji wpisujących się w ten nurt jest koncepcja optymizmu dyspozycyjnego, której autorami są Michael Scheier i Charles Carver. Optymizm utożsamiany jest w niej z ogólną wiarą i oczekiwaniem człowieka na to, że w jego życiu wydarzy się więcej dobrych niż złych rzeczy. Innymi słowy jest to uogólnione oczekiwanie zaistnienia pozytywnych wydarzeń w przyszłości. Analogicznie przez pesymizm rozumie się zgeneralizowane przekonanie człowieka, że w jego życiu wystąpi więcej wydarzeń negatywnych niż pozytywnych. Według Scheiera i Carvera optymizm pełni ważną funkcję w procesie samoregulacji ludzkiego zachowania. Optymiści oczekują pozytywnych wyników, co przekłada się na to, że wkładają więcej wysiłku w realizację swoich celów i wytrwale kontynuują podjęte działania nawet wtedy, gdy na ich drodze pojawiają się problemy czy przeszkody. Natomiast pesymiści oczekują negatywnych wyników, w konsekwencji czego wkładają mniejszy wysiłek w dążenie do postawionych sobie celów lub całkiem rezygnują z ich realizacji, gdy napotykają na trudności. 

Optymizm jako styl wyjaśniania przyczyn sukcesów i porażek

Nieco inne podejście do kwestii rozumienia optymizmu i pesymizmu przedstawił Martin Seligman, który prowadził badania nad wyuczoną bezradnością. Według niego optymizm i pesymizm wiążą się ze sposobem interpretacji przyczyn sukcesów i porażek, które człowiek odniósł w przeszłości. Seligman wyróżnił optymistyczny i pesymistyczny styl wyjaśniania, z których każdy ma trzy charakterystyczne aspekty: stałość, zasięg oraz personalizację. Optymistyczny styl wyjaśniania charakteryzuje się tym, że jednostka przypisuje przyczyny swoich porażek czynnikom zmiennym (chwilowym), specyficznym (konkretnym, o ograniczonym zasięgu) i zewnętrznym (sytuacyjnym). Natomiast, pesymistyczny styl wyjaśniania polega na przypisywaniu przyczyn własnych niepowodzeń uwarunkowaniom stałym (niezmiennym), globalnym (ogólnym, o uniwersalnym zasięgu) i wewnętrznym (osobistym). Z kolei przyczyn sukcesów optymiści upatrują w czynnikach stałych, globalnych i wewnętrznych, podczas gdy pesymiści spostrzegają przyczyny swoich sukcesów w uwarunkowaniach zmiennych, specyficznych, oraz zewnętrznych. Zarówno Carver i Scheier, jak i Seligman uznają, że optymizm można rozwijać poprzez stosowanie odpowiednich interwencji i ćwiczeń.

Korzyści wynikające z optymizmu 

Wyniki badań naukowych wskazują na to, że optymizm wiąże się z adaptacyjnym funkcjonowaniem i efektywną samoregulacją w różnych obszarach ludzkiego życia. Jest on powiązany między innymi z wyższym poziomem szczęścia, lepszym zdrowiem psychicznym i fizycznym, większą odpornością na choroby oraz dbałością o stan zdrowia. Wiele badań pokazuje, że optymizm pomaga chronić przed depresją, a optymiści stosują aktywne sposoby radzenia sobie ze stresem. Ponadto optymizm traktowany jest jako cenny zasób osobisty w pracy. Naukowcy zakładają, że w dużym stopniu determinuje on sukces odnoszony na polu zawodowym. Dzięki stosowaniu aktywnego stylu radzenia sobie z trudnościami oraz ukierunkowaniu na poszukiwanie rozwiązań optymiści angażują się w trudne zadania i lepiej sobie z nimi radzą. Nie poddają się też porażkom, są kreatywni i podejmują kolejne próby rozwiązania problemów, a w konsekwencji mogą lepiej wykorzystywać swoje talenty. 

Złudzenia, które pozwalają żyć

Postrzeganie świata jako trochę lepszego i bardziej przychylnego, niż jest w rzeczywistości stanowi element ludzkiej natury. Jednym z przykładów potwierdzających tę tezę jest opisane przez Neila D. Weinsteina zjawisko polegające na wrodzonej ludzkiej skłonności do przeszacowywania możliwości zaistnienia pozytywnych wydarzeń we własnym życiu w porównaniu z życiem innych ludzi. Jako inny przykład można wskazać zjawisko tzw. asymetrii pozytywnej, która polega między innymi na częstszym przywoływaniu z pamięci wspomnień odnoszących się do zdarzeń pozytywnych niż negatywnych. Tego rodzaju „pozytywne” postrzeganie rzeczywistości sprawia, że człowiek dąży do rozwoju i ma większą motywację do działania, gdyż wierzy, że ma szansę na powodzenie. Gdyby zawsze realistycznie oceniał prawdopodobieństwo pojawienia się w życiu pozytywnych zdarzeń, byłoby ono dużo niższe od zakładanego i zniechęcało do podejmowania wielu wyzwań. Wyniki badań przeprowadzone przez Shelley E. Taylor dowodzą, iż osoby cierpiące na depresję dokonują najbardziej realistycznych ocen. Jak widać, złudzenia są konieczne do zdrowego funkcjonowania psychologicznego. Optymizm ma więc ważne konsekwencje dla ludzkiego zachowania i funkcjonowania, z drugiej jednak strony niesie ze sobą również pewne ryzyka. W 1980 roku Neil D. Weinstein opisał zjawisko, które określane jest jako nierealistyczny optymizm. Przejawia się ono w naturalnej ludzkiej skłonności do zaniżania szans wystąpienia negatywnych wydarzeń we własnym życiu w porównaniu z życiem innych oraz zawyżaniu szans na wystąpienie pozytywnych wydarzeń w porównaniu z innymi. 

Gdy optymizm szkodzi

Zazwyczaj ludzie nie są świadomi występowania tego błędu poznawczego. Nadmierny lub nierealistyczny optymizm niesie też ze sobą pułapkę bierności, która sprawia, że nie podejmujemy działań lub podejmujemy je zbyt późno. Bazując na optymistycznych przekonaniach i oczekiwaniach, liczymy bowiem na to, że „jakoś się uda” lub że los czy okoliczności będą dla nas sprzyjające. Kolejna pułapka polega na „waleniu głową w mur”. Pojawia się ona wtedy, gdy ktoś niepotrzebnie inwestuje czas, energię i inne zasoby w realizację obiektywnie nierozwiązywalnych zadań lub nieosiągalnych celów. W takiej sytuacji optymizm może doprowadzić do wyczerpania zasobów. Nie zmienia to jednak faktu, że wielokrotnie to właśnie wysoki poziom optymizmu jest czynnikiem, który sprzyja wytrwałości w realizacji celów i podejmowaniu się zadań o wysokim poziomie trudności. 
Wyniki badań przeprowadzonych przez wybitnego polskiego psychologa prof. Dariusza Dolińskiego oraz jego współpracowników wykazały, że brak optymizmu określany jako nierealistyczny pesymizm wcale nie musi świadczyć o depresji, ale może odgrywać istotną rolę w regulacji ludzkiego zachowania. Niski poziom optymizmu oraz związany z nim niepokój może stanowić czynnik motywujący do podejmowania działań służących ochronie przed niepożądanymi i nieoczekiwanymi wydarzeniami. 

Ochronna funkcja pesymizmu

Innym zjawiskiem potwierdzającym tę tezę jest defensywny pesymizm. Polega na tym, że w sytuacji obarczonej ryzykiem porażki formułujemy nierealistycznie niskie oczekiwania odnośnie możliwości odniesienia sukcesu. Strategia ta może być wtedy pomocna w radzeniu sobie z odczuwanym lękiem. Takie pesymistyczne nastawienie może mieć charakter krótkotrwały (nie musi być trwałą cechą osobowości) i może być stosowane jako adaptacyjna strategia radzenia sobie. Wówczas przyczynia się do osiągania lepszych wyników podejmowanych działań. Przykładem obrazującym stosowanie tej strategii może być sytuacja, w której osoba odnosząca wcześniej sukcesy w jakiejś dziedzinie stwierdza, że tym razem sobie nie poradzi. Oczywiście nie ma żadnych obiektywnych podstaw, by tak sądzić. Oczekując niepowodzenia, a jednocześnie chcąc go uniknąć, wkłada znacznie więcej pracy oraz wysiłku w przygotowanie się do zadania, w konsekwencji czego odnosi sukces. Lęk przed porażką stanowi dla niej tak silny motywator do działania, że przyczynia się do lepszego przygotowania i uniknięcia potencjalnej porażki. Warto podkreślić, że defensywny pesymizm stosowany jest częściej przez osoby charakteryzujące się wysokim poziomem lęku. Niemniej może również skutecznie motywować do ciężkiej pracy na rzecz osiągnięcia pożądanych celów.

Jak rozwijać w sobie optymistyczne nastawienie do życia? (Ćwiczenie)

W ramach psychologii pozytywnej prowadzonych jest wiele badań naukowych nad skutecznością pozytywnych interwencji psychologicznych (np. trening, ćwiczenia, terapia), czyli działań ukierunkowanych na wzbudzanie pozytywnych emocji, przekonań lub zachowań w celu zwiększania szczęścia. Niektóre z nich odnoszą się również do kwestii kształtowania optymistycznych przekonań na temat swojego życia lub rozmaitych jego aspektów. Poniżej jedno z takich ćwiczeń zatytułowane „Najlepsza możliwa przyszłość”: Wyobraź sobie swoją przyszłość tak, jakby wszystko potoczyło się najlepiej, jak to tylko możliwe. Dzięki własnym staraniom udało ci się osiągnąć wszystkie cele życiowe, spełniły się wszystkie twoje marzenia i w pełni wykorzystałeś swój potencjał. Podejście takie może pomóc ci w podejmowaniu bieżących decyzji. Być może nigdy dotąd nie myślałeś o swoim życiu w ten sposób, jednak badania naukowe sugerują, że taka aktywność może mieć silny pozytywny wpływ na nastrój i satysfakcję z życia. Dlatego namawiamy, żebyś przez kilka najbliższych tygodni kontynuował ćwiczenie, zapisując skrupulatnie to, co podpowie ci wyobraźnia. Przekonasz się, jak pozytywne mogą być tego efekty.

Powyższe ćwiczenie może być również wykonywane w odniesieniu do konkretnych sfer życia, takich jak praca zawodowa czy związek partnerski. Wtedy jego instrukcję należy odpowiednio zmodyfikować, dopasowując do wybranego kontekstu.

ŻYCIE. Pomyśl przez chwilę o tym, jak może wyglądać twoje życie w przyszłości. Wyobraź sobie, że wszystko poszło tak dobrze jak to tylko możliwe. Przedstaw to sobie tak, jakby spełniły się wszystkie twoje marzenia. Opisz to, co sobie wyobraziłeś.

ZWIĄZEK. Pomyśl o tym, jak może wyglądać twój związek w przyszłości. Wyobraź sobie, że wszystko poszło tak dobrze, jak to tylko możliwe, Przedstaw to sobie tak, jakby spełniły się wszystkie twoje marzenia. Opisz to, co sobie wyobraziłeś.

DZIECKO. Pomyśl przez chwilę o tym, jak może wyglądać życie twojego dziecka , kiedy już dorośnie. Wyobraź sobie, że wszystko poszło tak dobrze jak to tylko możliwe, jakby spełniły się wszystkie twoje marzenia, które z tym wiążesz. Opisz to, co sobie wyobraziłeś.

PRACA. Pomyśl przez chwilę o tym, jak może wyglądać twoja praca w przyszłości. Wyobraź sobie, że wszystko poszło tak dobrze jak to tylko możliwe. Przedstaw to sobie tak, jakby spełniły się wszystkie twoje marzenia zawodowe. Opisz to, co sobie wyobraziłeś.

Agnieszka Zawadzka-Jabłonowska

Focus Coaching 2019-2020