Czarny bez to roślina towarzysząca człowiekowi już od epoki kamiennej. W dawnych czasach krzew dzikiego bzu stanowił ogrodzenie domów i wierzono, że jego zapach chronił przed „złymi duchami”. Od lat odkrywano jego cenne właściwości lecznicze, przyrządzano syropy, soki, napary, dżemy, a nawet wino z czarnego bzu. Znany przez Egipcjan w leczeniu oparzeń, chorujących na przeziębienie i stany zapalne skóry Indian, a także u mieszkańców Europy. W medycynie naturalnej bez czarny jest do dziś bardzo cennym surowcem wzmacniającym odporność, działającym przeciwwirusowo i przeciwzapalnie. Obecnie roślina także doceniana przez ogrodników. Zyskała liczne odmiany ozdobne o niezwykłych walorach dekoracyjnych. Bez czarny wykorzystywany jest także w kosmetologii – wyciągi dodawane są do kremów i maseczek w celu zmiękczenia skóry, redukcji zmarszczek i rozjaśnienia przebarwień.

Czarny bez: opis

Czarny bez (Sambucus nigra) należy do rodziny piżmaczkowatych. Fachowo zwany dzikim bzem czarnym, a potocznie określa się go jako dziki bez, bez lekarski, bez apteczny, czy bez pospolity. Jest krzewem, mogącym także przyjmować pokrój niewielkiego drzewa. Dorasta do wysokości 10 metrów. Zastanawiasz się jednak, jak wygląda czarny bez? Najłatwiej rozpoznać go po tym, że posiada charakterystyczne białe kwiaty złożone w baldachim. Z nich późnym latem dojrzewają czarne, soczyste owoce. Jego korona ma rozłożysty, kulisty pokrój. Na korze występują liczne spękania – są to tzw. przetchlinki.

Roślina jest powszechnie występującym gatunkiem – rozprzestrzeniony Europie, w Polsce pospolity na obszarze całego kraju. Bez dziki, jak sama nazwa wskazuje, rośnie w stanie naturalnym na skrajach lasów i łąk, przy drogach, w parkach, zaroślach i nieużytkach. Występuje w żyznych lasach liściastych, na terenach zalewowych. Gatunek rosnący w sąsiedztwie domostw, opuszczonych osiedli, ogrodów i terenów przemysłowych.

Czy czarny bez jest trujący?

Bez czarny jest rośliną trującą - nie można spożywać jego surowych owoców i kwiatów. W liściach, niedojrzałych owocach i nasionach znajduje się glikozyd cyjanogenny – sambunigryna. W organizmie może się on przekształcić w trujący cyjanowodór. Po obróbce termicznej szkodliwe związki zostają zneutralizowane i dopiero wtedy surowce nadają się do spożycia. Charakterystyczny duszący zapach posiada cały bez czarny. Liście po roztarciu mają nieprzyjemną woń, ze względu na obecność w nich olejków eterycznych. Z pędów czarnego bzu otrzymuje się wywar, służący do ekologicznego zwalczania gryzoni - kretów, norników, a także motyla - bielinka kapustnika, mszyc i gąsienic. Może być także używany do odstraszania komarów. 

Czarny bez: uprawa i pielęgnacja

Czarny bez w uprawie ogrodowej posiada liczne odmiany o różnych kolorach i kształtach liści oraz odmiennych barwach kwiatów. Liście mogą być kremowobiałe, złocistożółte, ze złotymi plamami, a nawet purpurowe. Kwiaty różnych odmian są różowe, kremowe lub białe. Do uzyskania gęstego ulistnienia, zaleca się na wiosnę silnie przycinać całą roślinę.

W Polsce jest krzewem łatwym w uprawie i mrozoodpornym. Nie lubi jednak zastoisk mrozowych. Nie musi być okrywany na zimę. Najczęściej bez czarny rosnący naturalnie uznawany jest za chwast. Do właściwego wzrostu potrzebuje przepuszczalnej gleby ogrodowej. Lubi nawożenie azotem, fosforem i wapniem. Idealne pH gleby pod uprawę czarnego bzu wynosi 5,5 – 6,5. Najlepiej rozwija się na stanowisku słonecznym lub półcienistym, jednak nie lubi wystawy południowej. Źle rozwija się także w towarzystwie innych krzewów, chwastów, gdyż woli mieć wolną przestrzeń. Nie chce konkurować o wodę i składniki mineralne. Ze względu na charakterystyczny zapach liści i kwiatów, krzew nie jest podatny na choroby i szkodniki.

Czytaj też: Sasanka: uprawa, pielęgnacja i odmiany

Roślina może na jednym stanowisku rosnąć nawet przez 10-15 lat, dlatego warto ją pielęgnować. Starsze pędy regularnie wycinać, a młodsze skracać o połowę. Wtedy roślina zachowa swoje walory dekoracyjne. Corocznie usuwa się nieowocujące, martwe pędy, a także połamane gałęzie. Bez czarny jest kruchy, więc takie uszkodzenia mogą pojawiać się dosyć często. Wszystkie gałęzie mające ponad trzy lata powinny być usuwane. Cięć dokonuje się wiosną, jeszcze przed rozpoczęciem wegetacji.  Aby rozmnożyć krzew, zimą lub latem pobiera się sadzonki – najlepiej gdy są one niezdrewniałe. Powinny mieć one 5-6 oczek. Sadzi się je do gruntu, w taki sposób, żeby ponad ziemię wystawały dwa oczka. Możliwy jest także wysiew bzu czarnego z nasion. Przed włożeniem do gruntu pozyskanych sadzonek, na glebę można nanieść warstwę obornika lub kompostu. Poprawimy dzięki temu strukturę ziemi. Bez czarny zaowocuje po trzech, czterech latach.

Getty Images

Czarny bez: kiedy kwitnie i kiedy zbierać? 

Czarny bez jest rośliną używaną w lecznictwie. Surowcem zielarskim są kwiaty i dojrzałe owoce czarnego bzu. Właściwości lecznicze wykazują także kora, liście i korzenie. Bez czarny kwitnie na przełomie maja i czerwca. Roślina jest wtedy najbardziej dekoracyjna. Ma drobne, kremowo - białe kwiaty zebrane w baldachy. Taki kwiatostan może osiągać nawet 20 centymetrów średnicy. Kwiaty czarnego bzu najlepiej jest zebrać gdy już są dobrze rozkwitnięte i jeszcze nie przekwitają. Najlepiej gdyby w dniach poprzedzających zbiór nie było deszczowo. Sam dzień w którym będą zrywane kwiaty powinien być słoneczny. W celu suszenia ścina się całe baldachy dobrze rozwiniętych kwiatów. Najlepiej pozyskiwać bez ze stanowisk naturalnych, z dala od dróg i zanieczyszczeń. Nie należy zbierać kwiatów przegniłych, wyschniętych czy brązowych. Taka kondycja rośliny spowoduje, że cały zebrany surowiec będzie się psuł podczas suszenia. Jeżeli zdarzyłoby się zerwać przebarwione kwiaty, to jeszcze przed suszeniem lepiej je odrzucić.

Bez czarny: co można zrobić z owoców i kwiatów?

Można się zastanawiać po co zbierać czarny bez, na co później przeznaczyć ten surowiec. Na przestrzeni lat stworzono wiele przepisów na smaczne przetwory z owoców lub kwiatów czarnego bzu. Wszystko to dlatego, że roślina ma szereg udowodnionych właściwości leczniczych: potrafi wiązać wolne rodniki, gdyż ma działanie antyoksydacyjne, działa bakteriobójczo i uniemożliwia zainfekowanie przez wirus grypy, bogata w witaminy C, A, B i związki mineralne, zawiera rutynę wzmacniającą odporność i uszczelniającą naczynia krwionośne. Wysuszone kwiaty bzu czarnego służą do przygotowania naparu. Dwie łyżeczki surowca, zalane wrzątkiem parzyć można pod przykryciem przez dziesięć minut. Napar ma działanie napotne i przeciwgorączkowe. Podczas przeziębienia działa wykrztuśnie, przeciwwirusowo i wzmacniająco na organizm. 

Syrop z kwiatów czarnego bzu

Podczas przeziębienia warto pić syrop z kwiatu czarnego bzu. Przygotowuje się go poprzez zalanie kwiatów wrzątkiem i odstawienie na 12 godzin. Po tym czasie dodaje się cukru i gotuje. W czasie infekcji można pić syrop kilka razy dziennie. Można go także dodawać do herbat i napojów. Owoce czarnego bzu najlepiej jest zebrać w słoneczny dzień, ale przypadający po czasie deszczowym. Najczęściej wykonuje się to na przełomie sierpnia i września. Owoce są wtedy czarnofioletowe, winne i w pełni dojrzałe. Do zbioru nie nadają się owoce zielone i niedojrzałe.

Sok z czarnego bzu

Sok z czarnego bzu ma także właściwości napotne i przeciwgorączkowe. Regularnie dodawany do herbaty lub napoju – wzmacnia odporność. może być przyrządzany z dojrzałych owoców czarnego bzu, a następnie przepuszczany przez sokownik. Trzeba gotować sok z dodatkiem cukru i pasteryzować w słoikach. Owoce bzu czarnego służą także do poprawy zabarwienia soków, kompotów, nalewek i win.

Nalewka z czarnego bzu

Lecznicza nalewka z czarnego bzu, to kolejny sposób na wykorzystanie dojrzałych owoców. Aby ją przygotować, potrzebny jest kilogram owoców, cukier, litr spirytusu i pół litra wody. Po sześciu miesiącach można delektować się smakiem samodzielnie przygotowanej nalewki. Kolejnym napojem alkoholowym, przygotowanym w domu, może być wino z czarnego bzu. Regularne spożywanie jego niewielkich ilości przez osoby dorosłe sprawi, że poprawi się krążenie żylne w organizmie i wzmocni odporność.

Jak suszyć kwiaty czarnego bzu? 

Po ścięciu baldachów bzu czarnego i wybraniu tylko białych, dobrze rozwiniętych kwiatów, trzeba rozłożyć je cienką warstwą w suchym i przewiewnym miejscu. Można je poukładać na bawełnianym materiale lub papierze. Kwiaty nie mogą się zaparzyć, dlatego temperatura w pomieszczeniu nie powinna przekroczyć 35 stopni Celsjusza. Najlepiej, żeby było one zacienione, bez dostępu do promieni słonecznych. Jeżeli surowiec jest dobrze wysuszony, to kwiat ma kolor biało – żółty. Odcina się z niego szypułki, pozostawiając same kwiaty. Następnie gotowy, wysuszony surowiec można przełożyć do torebki papierowej, szczelnie zamykanej puszki lub słoika. Jeżeli brakuje nam miejsca i nie mamy takiego przewiewnego pomieszczenia w którym panuje wysoka temperatura, to jedyną możliwością przygotowania surowca jest użycie suszarki. Temperatura w niej ustawiona nie może przekroczyć 30 stopni Celsjusza.